In 2008 publiceerden we een artikel waarin we de aandacht vestigden op de energie en CO2 die het kost om fotovoltaïsche zonnepanelen te produceren. Aangezien de productie van zonnepanelen steeds energie-efficiënter wordt, zou je verwachten dat er nu minder energie en CO2 nodig is. Maar dat is niet zo. Zonnepanelen zijn minder duurzaam dan zeven jaar geleden, omdat de productie ervan verhuisde naar China.
De prijs van zonnepanelen wereldwijd is sinds 2008 met maar liefst 75% gedaald. Volgens de laatste voorspellingen zal fotovoltaïsche zonne-energie tegen eind 2017 in 80% van de globale markt netpariteit behalen, wat betekent dat elektriciteit uit zonnepanelen evenveel of minder zal kosten dan elektriciteit van het netwerk. 1234
De spectaculaire kostendaling heeft zonne-energie een flinke duw in de rug gegeven: ruim 60% van de zonnepanelen wereldwijd werd in de afgelopen drie jaar geïnstalleerd. In 2013 werd 39 gigawatt (GW) toegevoegd, wat de totale capaciteit op 139 GW brengt. In 2014 werd naar schatting nog eens 45 GW bijgeplaatst. 54 Deze evolutie wordt algemeen toegejuicht, maar er zit een flinke adder onder het gras. Zonnepanelen werden niet alleen goedkoper, maar ook minder duurzaam.
Zonnepanelen: Productie in China
De forse prijsdaling van zonnepanelen wordt meestal achteloos toegeschreven aan technologische vooruitgang. Zo worden zonnecellen langzaam maar zeker efficiënter en neemt de dikte van de siliciumlaag – het meest energie-intensieve onderdeel – jaar na jaar af. De prijsdaling sinds 2008 is echter veel scherper dan in de periode daarvoor. Dat heeft niets te maken met één of andere technologische doorbraak, maar alles met de geografische verschuiving van de productie van zonnepanelen.
Tijdens het vorige decennium werden de meeste zonnepanelen in Europa, Japan en de VS gemaakt, maar sinds 2009 is China de belangrijkste producent. In 2013 rolden in China bijna 70% van alle zonnepanelen van de band, terwijl Azië goed is voor 87% van de totale productie. Europa en de VS produceren nu samen nauwelijks 7% van het aanbod. 5 Daarbij komt dat zogenaamde Europese of Amerikaanse fabrikanten ook onderdelen in China aankopen.
Bijna 9 op 10 zonnepanelen wordt geproduceerd in China en andere Aziatische landen
Productie in China is goedkoper, onder meer dankzij goedkopere arbeidskrachten en energie. Maar op het vlak van duuzaamheid is een stap achteruit gezet. Aangezien de productie van zonnepanelen in grote mate steunt op elektriciteit, heeft de koolstofintensiteit van het elektriciteitsnetwerk op de plaats van productie een grote invloed op de milieukost.
Door het hoge aandeel steenkoolcentrales gaat een kilowattuur elektriciteit in China gepaard met bijna 2,5 keer zoveel CO2-uitstoot als in Europa (1.110 gCO2e/kWh versus 462 gCO2e/kWh). Bovendien is het Chinese elektriciteitsnetwerk 50% minder energie-efficiënt. 6 De productie van zonnepanelen in China kost dus meer energie en broeikasgassen dan in Europa.
Hoe duurzaam? 160 gram CO2-equivalenten per kilowattuur
Volgens een recente levenscyclusanalyse produceert een in China gemaakt zonnepaneel 70 gram CO2-equivalenten per kilowattuur (gCO2e/kWh) geproduceerde elektriciteit, terwijl dat voor een in Europa gemaakt zonnepaneel slechts 35 gCO2e/kWh is. 6
Let op: deze cijfers gelden voor een gemiddelde zonnestraling van 1,700 kWh/m2/jaar, het gemiddelde in Zuid-Europa. Bij een zonnestraling van 1.000 kilowattuur, het gemiddelde in onze streken, neemt deze waarde verder toe tot ruim 160 gCO2e/kWh. Dat cijfer is geen worst case scenario; het vertegenwoordigt de koolstofintensiteit van het merendeel van de zonnepanelen die tussen 2009 en 2014 werden geplaatst, aangezien West-Europa tot 2014 met voorsprong de grootste markt voor zonnepanelen was. 5
Met een uitstoot van 160 gCO2/kWh is elektriciteit van een zonnepaneel geproduceerd in China niet eens drie keer schoner dan elektriciteit van het Europese netwerk, terwijl elektriciteit van een zonnepaneel geproduceerd in Europa dertien keer schoner is.
In China geproduceerde zonnepanelen die in België worden geplaatst, produceren slechts 50% minder CO2 dan elektriciteit van het netwerk.
In België is het verschil nog kleiner door het hoge aandeel kernenergie. Met een uitstoot van 160 gCO2e/kWh produceert een zonnepaneel slechts half zoveel CO2-equivalenten per kilowattuur als elektriciteit van het netwerk (311 gCO2e/Kwh). De koolstofintensiteit van het Nederlandse elektriciteitsnetwerk bedraagt 634 gCO2/kWh, zodat het voordeel van zonnepanelen daar groter is. 78
De vermelde cijfers zijn geldig bij een levensduur van 30 jaar. Als de zonnepanelen die leeftijd niet halen, dan gaat de uitstoot per geproduceerde kilowatt elektriciteit verder omhoog. Helaas heeft de verschuiving van de productie naar Azië ook de kwaliteit van de zonnepanelen geen goed gedaan. Onderzoek in Chinese fabrieken heeft aangetoond dat het aandeel defecte of ondermaatse zonnecellen is toegenomen. 9
Productie en Consumptie Omdraaien
De plaats van productie en installatie kan natuurlijk ook worden omgedraaid. Een kilowattuur elektriciteit geleverd door een in Europa geproduceerd zonnepaneel zou in China 26 keer minder CO2 uitstoten dan een kilowattuur elektriciteit afkomstig van het Chinese elektriciteitsnetwerk.
Voor zonnepanelen geproduceerd in landen met veel atoomenergie of hernieuwbare energie (Frankrijk, Noorwegen, Canada, België) en geplaatst in landen met veel zon en een koolstofintensieve elektriciteitsproductie (China, India, het Midden-Oosten, Australië) kunnen de emissies zo laag zijn als 6-9 gCO2e/kWh. Dat is dertien tot twintig keer minder CO2 per kilowattuur dan in China geproduceerde zonnecellen die in Duitsland worden geplaatst.
Reacties
Als je op dit artikel wil reageren, stuur dan een mailtje naar solar (at) lowtechmagazine (dot) com. Je gegevens worden niet voor andere doeleinden gebruikt. Blijf je liever anoniem, sluit dan je bericht af met een pseudoniem.
Reacties
Johan Lurquin
In het artikel staat dat de elektriciteit in Frankrijk met weinig CO2 geproduceerd wordt. Vermoedelijk gaat het hier om elektriciteit uit kernenergie. Maar is dit wel zo? Een korte berekening:
Kernafval uit deze centrales bevat ook cesium-135. Deze isotoop heeft een zeer lange halfwaardetijd: 2,3 miljoen jaar.
Laten dit afval ergens veilig opbergen in de kleilagen gedurende 100 maal de halfwaardetijd, zo’n 200 miljoen jaar. Laten we het afval ook monitoren en bewaken tegen terrorisme. Stel dat het bewaken stroom kost zo’n 2000 watt continu.
Het bewaken van het kernafval vergt dan 2000 watt x 24h x 365 dagen/jaar x 200 000 000 jaar= 350400000000000 wattuur.
Hoeveel energie produceert een kerncentrale van 1000 MW gedurende de levensduur van 40 jaar?:
1000 000 000 watt x24h x365 dagen/jaarx40 jaar= 350400000000000 wattuur. Dit is net de energie die nodig is om de opslag van het kernafval te bewaken (ik heb er een beetje naar gerekend natuurlijk). Een kerncentrale produceert dus netto geen energie, laat staan dat de elektriciteit uit kernenergie CO2 arm zou zijn!!
Koen
Dit past in dezelfde bewering dat dankzij de exponentiële groei, alle energie die door zonnepanelen wordt opgewekt wordt opgeslokt door dezelfde zonne-energie fabrieken om nóg meer panelen te maken.
Netto geen energie opgewekt dus, totdat de groei afvlakt.
Dat maakt het nog niet onwenselijk: welk beter doel is er voor kolenstroom dan het opstarten van een ontwikkeling die die kolenstroom overbodig maakt?
China lijkt serieus werk te maken van een schonere energieproductie, nu de luchtvervuiling ook de elite begint te raken.
Kris De Decker
@ Roland
Dat de cijfers niet overeenkomen (reactie #8) is te wijten aan het feit dat ze betrekking hebben op twee verschillende zaken. Enerzijds wordt er een vergelijking gemaakt tussen de gemiddelde CO2-intensiteit van het Europese en Chinese elektriciteitsnetwerk, gebaseerd op bronnen [7] en [8].
Anderzijds wordt er een vergelijking gemaakt tussen de effectieve productieprocessen voor zonnepanelen in beide regio’s, gebaseerd op LCA-databases [6], met name de Ecoinvent database voor Europa en de Chinese Life Cycle Database voor China. In dat geval spelen veel meer factoren een rol.
Als bijvoorbeeld het smelten van aluminium voor de frames van zonnepanelen in China zou gebeuren met hydrocentrales, dan wordt voor die component de CO2-uitstoot van de hydrocentrale genomen, niet die van het gemiddelde elektriciteitsnetwerk.
Verder wordt er bij de productie van zonnepanelen naast elektriciteit ook nog een klein deel andere energiebronnen ingezet. Tot slot is er nog veel onzekerheid. Dat zie je goed als je bronnen [7] en [8] vergelijkt, die in totaal drie verschillende waarden geven voor de koolstofintensiteit van het elektriciteitsnetwerk in verschillende landen.
Lieven Bervoets
Bedankt voor dit artikel. Dit is essentiele informatie voor iedereen die zonnepanelen wil installeren. Bij vergelijking van producten wat hun milieu-ompact betreft (bvb auto’s, computers,..) wordt al te dikwijls de hele levenscyclus over het hoofd gezien. Bestaat er een website waar vergeleken kan worden tussen verschillende producenten van zonnepanelen wat hun volledige milieuimpact betreft?
Koen Vandewalle
Dus zonnepanelen zouden gemaakt en geïntegreerd moeten worden om honderden jaren mee te gaan.
@Roland, onze waslijn werkt als geïntegreerde zonne-wind toepassing ter vervanging van de energieverslindende wasdroger. Die 2/3 aan laagwaardige energie en systematische verspilling door de CV-pomp die mijns inziens te veel draait, klopt effectief, maar is alleen voor mijzelf, omdat ik voor het overige zeer weinig elektriciteit verbruik.
lieven smeyers
Laat ik nu een onverbeterlijke optimist zijn, ik denk nog altijd veel na en probeer alle elementen mee te nemen in mijn overwegingen.
MAAR, in een recent verleden hebben we veel te veel subsidie gegeven aan zon energie omdat we ons baseerden op de cijfers van 2 jaar daarvoor.
De evolutie gaat zo snel dat je moet kijken naar de situatie van nu, en liever nog naar die van de volgende jaren. In 2014 werd naar schatting 45 GW bij geplaatst, en met de dalende prijzen zal dat jaarlijks enorm stijgen. Zonne-energie wordt een volwassen speler en helpt mee de koolstofintensiteit van de opwekking van elektriciteit te verminderen.
Dat neemt natuurlijk niet weg dat minder energie verbruiken nog het beste is, maar het is zonde dat nadenkende mensen goede ontwikkelingen tegenwerken.
De Vlaming denkt nu 2 dingen: zonnestroom kost mij veel geld en is het schijnt dat die dingen ook nog zwaar vervuilend zijn. Over nucleaire of fossiele stroom heeft die Vlaming meestal nog niet nagedacht. Zonne-energie heeft recht op een correct imago, het hoeft niet meer te zijn, maar ook niet minder.
roland
@James Post,
Is de produktie van die vier metalen ook meegerekend in die 300 kWh?
Hoe worden deze CIGS panelen op een schone wijze afgedankt en met welke energie kunnen de metalen teruggewonnen worden?
Renaat
Lieven Smeyers,
“De evolutie gaat zo snel dat je moet kijken naar de situatie van nu, en liever nog naar die van de volgende jaren.”
Ik moet de eerste mens die de toekomst kan voorspellen nog tegen komen. Decennia geleden was men er van overtuigd dat we nu allemaal in onze prive-helikopters zouden rondvliegen. In kernfusie is nauwelijks een stap vooruit gezet, …
En laten we ook niet vergeten dat het niet is omdat iets kan, dat het ook zal gebeuren.
De mensheid kan al jaren de honger uit de wereld helpen, maar toch sterven er nog dagelijks duizenden kinderen aan voedselgebrek.
We hebben de mogelijkheid en middelen om de plastiekvervuiling op te lossen, maar de plastieksoep wordt voorlopig alleen maar groter.
Zolang we er niets eens in slagen om alle gebouwen in België goed te isoleren (de vooruitgang daarin is tergend traag) vind ik je technologie-optimisme grenzeloos naïef.
Natuurlijk heeft zonne-ënergie recht op een correct imago. Maar dat houdt ook in dan men dient aan te geven dat zonne-ënergie geen oplossing zal zijn voor onze huidige energiehonger.
twanty
@ Johan
Je berekening over de kost van het bewaken/monitoren van kernafval is instructief en leuk, maar ik wil er toch de volgende evolutionaire noot aan toevoegen: De moderne mens is ongeveer 200.000 jaar oud (grootte-orde). De 200.000.000 jaar waar je van spreekt, brengt ons terug naar het tijdperk van de ankylosauria, een soort van gepantserde dino die al een heel tijdje geleden is uitgestorven. In die tijd bestond er zelfs nog geen gras. Dat betekent dat, als we een zelfde sprong nemen in de toekomst, er dan geen terroristen meer zullen bestaan, en ook geen mensen meer zullen zijn om de radio-activiteit te monitoren.
@ Kris
Het is correct dat zonnecellen produceren in China CO2-intenser is dan dezelfde cellen produceren in andere landen. Maar wat je niet mag vergeten is dat mocht je erin slagen die productie terug te halen naar bv Europa, dat de capaciteit die ze in China toch hebben dan voor iets anders zal gebruikt worden of moeten worden (bijvoorbeeld om jacuzi’s of airco’s mee te maken, om maar enkele voorbeelden te noemen die doorgaans als nog milieu-onvriendelijker dan zonnecellen worden gezien). Bovendien, als je in Europa extra zonnecellen wil bouwen, moet je natuurlijk ofwel capaciteit bijzetten, ofwel de productie van een ander product verplaatsen naar China… waar is dan de netto-winst?
HAns Keijser
Interessant artikel, en minstens zo interessante reacties ! Bedankt allemaal ! Hoewel ik er niet blij van ben geworden. Ik ben al 25 jaar werkzaam in de zonne-energie, voornamelijk als installateur, maar sinds enige jaren ook als (praktijk-)docent. Ondanks mijn opgewekt karakter ben ik in die afgelopen tijd wel cynisch geworden.
In de jaren dat zonnecellen vrijwel onbetaalbaar waren, maakten wij zonneboilers.
Fantastische laag-technologische apparaten met een zeer korte energie-terugverdientijd. 50% rendement per vierkante meter is de natte droom van elke zonnepaneel bezitter. Het doet mij verdriet dat de consument nu vanwege financieel rendement de zonneboiler vergeet, en we al die laagwaardige warmte voor huishoudelijk warm water uit kolen, gas, kernenergie, en ook nog wat duurzame bronnen halen.
Het heeft mij ook verdriet gedaan dat er nauwelijks nog een alternatief is voor Chinese zonnepanelen, en toen had ik dit artikel nog niet gelezen. Maar als Europese leveranciers omvallen waar je bij staat, moet je als installateur toch zorgen dat je eigen zaak overeind blijft. If you can’t beat them, join them.
Overigens, mocht u denken dat Duitse panelen dan zo goed waren, of Duitse installateurs? Echt niet. Er ging ook daar veel mis. Mijn ervaring met de Chinese panelen is positief, hoewel ik opbrengst verschillen tussen installaties merk die ik niet direct kan verklaren. Maar zolang dat binen de normale verwachting is ga ik er niet naar zoeken.
Carbon Footprint, uitstoot, arbeidsomstandigheden, politiek van China op het wereldtoneel, de klant zal het allemaal worst zijn over het algemeen. Die kijkt naar de centen. En naar de aantrekkingskracht van die panelen, vergis je daar niet in. Als ik al de daken waar in tot nu toe zonnepanelen op heb gelegd, mag isoleren tot aanvaardbaar niveau ben ik jaren bezig. Levert ook in euro’s een hoger rendement dan zonnepanelen, maar is kennelijk niet aantrekkelijk. En van energie besparen moeten we het hebben.
Ik merk dat mensen zonnepanelen gebruiken om een verkwistende levensstijl af te kopen. De paar idealisten uitgezonderd. Het optimisme over onze (energie-) toekomst deel ik zeker niet. Integendeel, we gaan met z’n allen naar de verdommenis, linksom of rechtsom, maar dat mag geen reden zijn om bij de pakken neer te zitten, laat staan positieve ontwikkelingen tegen te werken.
Ik verwelkom dus “nieuwe technieken” zoals dunne-film, maar wil ze wel eerst bewezen zien. Er wordt een enorme hoop onzin over verkondigd, voornamelijk als verkoopargument. De lagere energiebehoefte voor fabricage is waar, de schaarse grondstoffen voor sommige typen ook (maar geldt zeker niet voor allemaal !) en het lage(re) vermogen per vierkante meter is ook een feit.
Over het rendement van dat vermogen (kWh per Wattpiek) en de levensduur gaat de discussie. Tot nu toe is het mijns inziens de beste optie om de (beperkte) meters te benutten voor de gewone silicium panelen met zo hoog mogelijk vermogen.
Want om de berekeningen nog lastiger te maken, er speelt nog mee: een veelal aluminium constructie, kabel, een omvormer (ja, meestal uit China) en uiteindelijk nog een busje op diesel om de boel in te vervoeren. Zoals voor mij geldt, voor veel anderen ook: we moeten er iets aan verdienen. Want anders gebeurt er helemaal niks.
James Post / Smartsolar
@ Kris
De traditionele (multi-si) SOLAR PV panelen kosten per kWp 1,160 kWh om te produceren. Maar CIGS (new kid on the block) doet het bijna 4 x zuiniger met 300 kWh.CIGS komt grotendeels uit Taiwan. Zie de link
http://www.sunshine-pv.com/english/Technology_01.php
Doordat deze panelen matzwart zijn, zijn ze bovendien goed inzetbaar in “building integrated” toepassingen.
Daar zet ik ze in.
jurgen
@Wouter, Kris,
Betreffende de opmerking: “Gisteren nog zag ik een documentaire over het Duitse groene energie-plan, en daar was de milieu-belastingstijd van fotovoltaïsche cellen minder dan één jaar”, wie heeft nu gelijk wil ik het volgende opmerken:
De studie waarnaar Kris verwijst is gepubliceerd in 2008 en voor het eerst ingediend in 2007. De studie zelf is daarom waarschijnlijk uitgevoerd met data van 2006 of vroeger. Sindsdien is:
het rendement van zonnecellen gevoelig hoger; tegen of boven de 20% rendement voor monokristallijn is tegenwoordig op de markt verkrijgbaar tov 14% in de studie.
de energie en materiaalkost is de laatste jaren gevoelig verminderd.
zie ook http://www.epia.org/news/fact-sheets/ onderdeel energy payback time en http://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/7966/98054.pdf?sequence=1 figuur 2
Beiden bevatten oudere data, maar de trend van een lagere energetische terugverdientijd is duidelijk zichtbaar.
Het is dus goed mogelijk dat zonnepanelen steeds goedkoper worden EN vlugger energetisch terugverdiend worden, zelfs als ze onder minder ideale omstandigheden geproduceerd worden.
Mvg,
Jurgen
Eddy Verlinden
Men gaat hier uit van de gemiddelde CO2-uitstoot van het elektriciteitsnet van een land. Dat is een eenvoudige berekening maar ze strookt niet met de realiteit.
De werkelijke CO2-uitstoot vind je als volgt:
Eerst neem je het elektriciteitsverbruik van het land ZONDER de productie van zonnepanelen en vervolgens neem je het verbruik MET de productie van die zonnepanelen.
Je moet dus de CO2 in rekening brengen van de centrale die EXTRA moet draaien voor de productie van die zonnepanelen.
Dan zal je in de meeste landen uitkomen bij een klassieke centrale en bijgevolg hoge CO2-waarden.
Het verschil tussen de productielanden is dan veel kleiner.
kris de decker
@ jurgen (#21)
De studie is uit 2014, niet uit 2008. Zie referentie [6]
@ eddy
Ik begrijp niet waarom de elektriciteit voor de productie van zonnepanelen meer kans heeft om uit een klassieke centrale te komen.
bastian
ik vind dit alles zeer leuk om te lezen
maar als we even serieus zijn dan ziet toch iedereen dat zonnepanelen op dit moment toch al betaalbaar zouden moeten zijn, niet ?
ik heb een offerte laten maken voor mijn huis, en dit kwam op iets meer dan 12000 euro
even serieus blijven graag
welke eerlijk werkende mens kan dit bedrag ophoesten ?
je moet al een malafide bijverdienste hebben wil je dit kunnen ophoesten
als ik dit laat leggen en ik moet andere grote kosten doen aan het huis, gaan de groenen mij dan komen helpen ?
Mattias
Bastian, zonder de totale Wattpiek (Wp) te vermelden, zegt dat niet zoveel. Om volledig te zijn zou je bv. ook je totale verbruik, ligging van het dak en je huidige grootverbruikers moeten opsommen.
Lodewijk
@Bastiaan (24)
Volgens de gegevens op https://zonnepanelenenergie.be/zonnepanelen/prijzen
aan de hand van 40 prijsoffertes was de gemiddelde €/Wattpiek (Wp) in 2018 1,37.
De duurste offerte rond de 2 €/Wp
De goedkoopste rond de 1,1 €/Wp
Het prijsverschil tussen de hoogste & laagste offertes is dus vrij groot.
Het lijkt me daardoor zeker de moeite om zich te informeren bij verschillende installateurs van zonnepanelen over de prijs van het aantal kWp dat geïnstalleerd moet worden.
1 kWp in België zou blijkbaar zo’n 900 kWh elektriciteit jaar produceren, bij optimale ligging van de zonnepanelen.
https://www.energids.be/nl/vraag-antwoord/wat-is-een-kilowattpiek/1409/
Het gemiddeld jaarverbruik van een Vlaams gezin is 3.305 kWh in 2017
https://www.vreg.be/nl/evolutie-energieverbruik#1
Gemiddeld 3305 kWh/jaar vereist dus een gemiddelde installatie van 3,67 kWp. Aan een prijs van gemiddeld 1,37 €/Wp zou het gemiddeld Vlaams gezin gemiddeld 5028 euro betalen voor de installatie van zonnepanelen.
Een gemiddelde Vlaamse inwoner heeft een jaarinkomen van 19.102 euro
https://statbel.fgov.be/nl/themas/huishoudens/fiscale-inkomens
Uiteraard zijn dit slechts gemiddelden.
Op individueel niveau kan men zo wel een idee krijgen of men boven of onder het gemiddelde zit.
De haalbaarheid van bv. 12.000 euro te betalen hangt af van hoeveel men kan sparen. Om zo’n bedrag te verzamelen moet men 10 jaar lang elke maand 100 euro sparen (10j x 12m x €100).
Sowieso moet elke eigenaar rekening houden met de gewone jaarlijkse gebruikskosten van zijn eigendom. Maar ook met de kans op herstelkosten of vernieuwingskosten. Door deze in te schatten kan men jaarlijks een bedrag afschrijven zodat deze kosten gedekt zullen zijn wanneer ze zich uiteindelijk voordoen.
Voor onverwachte kosten voorziet men best een voldoende hoge direct beschikbare reserve en voldoende dekking via verzekeringsproducten.
Dat zijn de algemene principes bij de planning van een huishoudbudget.
Voor gedetailleerdere hulp kan men altijd terecht bij een boekhouder, of als dat te duur is bij de OCMW of CAW in zijn gemeente.
http://www.eerstehulpbijschulden.be/schulden-wat-nu/hulp-nodig/budgetbegeleiding
U hoeft dus niet bij een politieke partij - van gelijk welke kleur - aan te kloppen.
Maar van mij mag u dat gerust doen, want u bent volledig vrij daarin. Lijkt me zelfs noodzakelijk indien die politieke partij drastisch wil besparen op de werking van het OCMW/CAW of geldbeheer uit de eindtermen van het onderwijs van ASO, TSO & BSO wil schrappen.
https://www.vlaanderen.be/onderwijs-en-vorming/organisatie-van-het-onderwijs/leerstof/eindtermen-en-ontwikkelingsdoelen
Maar ik denk dat geen enkele politieke partij in Vlaanderen dit wil.
Maar ik kan me vergissen natuurlijk.