Een warmwaterkruik is een afsluitbare container gevuld met warm water, meestal in een stoffen hoesje, dat tegen een deel lichaam wordt gehouden voor thermisch comfort. In sommige landen, zoals het Verenigd Koninkrijk en Japan, is het gebruik van de warmwaterkruik nog steeds een zeer gangbare praktijk. In veel andere landen is de kruik echter in onbruik geraakt of wordt ze beschouwd als een achterhaald concept voor arme mensen.

Toen ik twee dozijn kruiken naar vrienden en familie opstuurde als kerstcadeau, waren de reacties echter haast unaniem enthousiast. Mensen verbazen zich erover hoeveel comfort zo’n klein object kan bieden. Omdat ik tijd noch middelen heb om iedereen een kruik op te sturen, schrijf ik dit artikel. Het is voornamelijk gebaseerd op mijn eigen ervaring – ik gebruik ze al jaren en ze zijn mijn enige bron van verwarming thuis.

De geschiedenis van de warmwaterkruik

De Kroatische uitvinder Eduard Penkala patenteerde de rubberen warmwaterkruik in 1903 en doopte ze de “Termofor”. Maar die kruik kwam niet uit het niets. De geschiedenis ervan gaat duizenden jaren terug, zij het in andere gedaantes.

De eerste “warmwaterkruiken” waren (vrij letterlijk) andere mensen en dieren. Sinds mensenheugenis hebben we thermisch comfort gezocht door dicht bij elkaar te kruipen. Zo was het bijvoorbeeld normaal dat een hele familie samen in één bed sliep – inclusief potentiële gasten. ¹

Men maakte ook gebruik van dierlijke warmte – “warmwaterkruiken” die standaard zijn uitgerust met een zachte vacht. Mensen kropen tegen koeien en varkens aan, die soms de woonruimte deelden maar vaker in de stallen eronder or ernaast verbleven. In de 18de eeuw hielden vrouwen uit hogere klassen speciaal gefokte kleine poedels op hun schoot om hun handen warm te houden. ²

Persoonlijke verwarming nam ook de vorm aan van objecten (stenen, bakstenen, aardappelen) die in of naast het vuur werden verwarmd. Deze werden vervolgens in stof of in papier gewikkeld en in kleding of in bed gestopt.

Vanaf de zestiende eeuw begonnen mensen allerlei soorten draagbare containers te vullen met hete kolen van het vuur. Die werden dan als voet-, hand- of bedverwarmers gebruikt. ³ De meesten werden uit metaal gemaakt, messing of koper, en in houten of keramieken houders geplaatst om brandwonden te voorkomen.

Doorheen de tijd werden hete kolen vervangen door heet water, wat een schoner en veiliger alternatief is. Aanvankelijk werden de eerste “echte” warmwaterkruiken gemaakt van harde materialen zoals glas, metaal of keramiek. Het is pas met de uitvinding van gevulcaniseerd rubber in de 19de eeuw dat de meer comfortabele, flexibele en lichtere kruiken een optie werden.

Spaanse vrienden vertelden me dat warmwaterkruiken ook wel van dierenhuiden werden gemaakt, maar dat heb ik nog niet kunnen verifiëren. Het kan zeker waar zijn: overal ter wereld werd eeuwenlang gebruik gemaakt van “waterhuiden” voor de bewaring van vloeistoffen.

Warmwaterkruiken vandaag

De klassieke warmwaterkruik die je vandaag kan kopen, is oftewel uit rubber of uit PVC vervaardigd. Plastic heeft nauwelijks voordelen. Het is vaak net iets goedkoper en kan transparant gemaakt worden. Maar in tegenstelling tot een rubberen kruik bevat ze giftige chemicaliën om het plastic soepel te maken.

Een derde optie – iets moeilijker te vinden – zijn warmwaterkruiken van hard plastic, die dus geen chemische weekmakers bevatten. De typische Japanse waterkruik (de “yutanpo”) is er zo één. Ze dateert van de 15de eeuw toen ze nog uit metaal of keraniek werd gemaakt. Uiteraard kan elke afsluitbare container als warmwaterkruik dienen. Ik heb met succes metalen drinkflessen en plastic PET-flessen gebruikt (daarover later meer).

De typische warmwaterkruik is min of meer rechthoekig en kan tot twee liter water bevatten. Recent zijn een aantal nieuwe vormen op de markt verschenen. Een eerste nieuwigheid zijn de veel kleinere exemplaren die tussen de 0.2 en 0.8 liter water kunnen bevatten. Afgaand op hun hoesje, lijken ze vooral voor kinderen bestemd, maar volwassenen kunnen ze in een jaszak of tussen kleding stoppen. Er zijn nu ook veel grotere kruiken verkrijgbaar die tot 3 liter of meer water kunnen bevatten.

De populairste nieuwigheid is een 80 centimeter lange kruik die je om je middel kan binden. Maar dit model is ook zeer comfortabel in de zetel of in bed, waar ze makkelijk door twee mensen kan worden gedeeld. Ook deze kruik kan tot 2 liter water bevatten.

Creatief met kruiken

Mensen die warmwaterkruiken kennen, zien ze voornamelijk als bedgezellen. Maar ze kunnen je werkelijk overal warm houden, doorheen de dag. Niet alleen in de zetel, maar ook aan tafel of aan je bureau. Een eerste mogelijkheid is jezelf door één of meerdere warmwaterkruiken omringen als je op een stoel zit. Ik gebruik er één of twee, uitzonderlijk drie, tegelijkertijd, afhankelijk van de tempteratuur binnenshuis.

Ze eindigen meestal op mijn schoot, tegen mijn onderrug of onder mijn voeten. Hoewel slechts enkele lichaamsdelen rechtstreeks worden verwarmd, wordt de warmte van de fles(sen) door de bloedstroom van de huid over het hele lichaam verspreid.

Warmwaterkruiken kan je ook combineren met een deken, wat het thermische comfort nog verhoogt. Als ik een deken op mijn schoot leg terwijl ik aan het werken ben aan mijn bureau, houdt het de warmte van de kruik vast en blijft de kruik langer warm.

Nog beter is een deken met een gat in het midden om je hoofd door te steken – een poncho dus – of een deken met mouwen. Als het groot genoeg is, creëert het een tent-achtige structuur die je hele lichaam in het warme microklimaat van de kruik brengt. Het draperen van lange kleren over een warmtebron was eeuwenlang een klassieke verwarmingsmethode.

Je kan nog een stap verder gaan door een groot deken over je bureau of tafel te draperen en je benen eronder te schuiven. Zulke verwarmingsmethodes werden op vele plaatsen in de wereld gebruikt, vaak met hete kolen als warmtebron.

Voorbeelden hiervan zijn de Japanse ‘kotatsu’, de Midden-Oosterse ‘korsi’, en de Spaanse ‘brasero de picon’. De eerste twee zijn eerder laag bij de grond – men zit op de vloer – terwijl de laatste zich op de in het Westen normale stoelhoogte bevindt. Het is heel eenvoudig zo’n verwarmingssysteem op te stellen en een paar warmwaterkruiken zijn er de perfecte warmtebron voor.

Warmwaterkruiken in weer en wind

Het bovenstaande werkt uiteraard enkel voor mensen die zich niet verplaatsen. De nood aan een externe verwarmingsbron daalt wanneer we fysiek actief zijn, omdat ons lichaam dan zelf meer warmte produceert. Maar zelfs in dit geval kunnen warmwaterkruiken extra thermisch comfort bieden.

Je kan ze onder je kledij dragen of zelfs in (speciaal daarvoor ontworpen) jas-, broek- of rugzak bewaren. Een kleine rugzak met een warmwaterfles tussen je schouderbladen werkt ook prima terwijl je op een stoel zit.

Warmwaterkruiken werken zowel binnenshuis als buitenshuis – zolang je uit de buurt blijft van wind of regen – en ook binnenshuis met alle ramen open. Moderne centrale verwarmingssystemen daarentegen bieden voornamelijk thermisch comfort door de lucht in een ruimte te verwarmen, wat uiteraard niet werkt buiten de deur, en evenmin met alle ramen open. Een warmwaterkruik geeft daarentegen haar warmte rechtstreeks af aan mensen. Ze verwarmen mensen, geen ruimtes.

Dit maakt dat warmwaterkruiken een veilig en duurzaam alternatief vormen voor bijvoorbeeld de terrasverwarmers in cafés en restaurants. De investering is minimaal: een collectie kruiken en een ketel volstaan, het water kan telkens opnieuw gebruikt worden. Een andere mogelijkheid is dat iedereen een eigen kruik meeneemt en die op het terras vult met warm water.

Je kan het idee nog verder doordrijven een zelfs een publieke infrastructuur bedenken om kruiken bij te vullen, niet enkel op terrasen maar in verschillende locaties zoals scholen, kantoren en publieke gebouwen. ⁴

Warmwaterkruiken kunnen een veilig en duurzaam alternatief zijn voor terrasverwarmers in cafés en restaurants.

Historisch gezien werden warmwaterkruiken en hun op kolen werkende voorlopers ook buitenshuis meegenomen. Ze werden gebruikt in treinstellen, koetsen, en kerken. Kleinere warmtebronnen stak men in handwarmers of jaszakken. Vandaag zou je je ook op toekomstige koude kunnen voorbereiden door heet water in een thermos mee te nemen en het uren later in een kruik overgieten.

Hoeveel energie kan een warmwaterkruik besparen?

Het zal niet verbazen dat er nauwelijks – of eigenlijk geen – wetenschappelijk onderzoek is gedaan naar de potentiële energiebesparingen van warmwaterkruiken. Lowtech oplossingen worden zelden serieus genomen. Maar onderzoekers hebben de voorbije jaren wel meer gesofistikeerde persoonlijke verwarmingsmiddelen onderzocht, zoals elektrisch verwarmde bureau’s en stoelen, of kussens die door batterijen worden opgewarmd. ⁵⁶⁷

Deze alternatieven zijn nodeloos complex in vergelijking met de warmwaterkruik. Water kan op vele manieren verwarmd worden, zowel high-tech als low-tech, en de containers kunnen uit lokaal beschikbare materialen worden gemaakt.

Niettemin tonen deze studies aan dat persoonlijke verwarmingssystemen met eenzelfde effect als warmwaterkruiken niet alleen veel energie kunnen besparen, maar tegelijk ook het comfort kunnen verbeteren.

Eén studie liet bijvoorbeeld zien dat de verlaging van de thermostaat in een kantoor van 20.5°C naar 18.8°C het thermisch comfort verhoogde als de medewerkers in plaats daarvan op een verwarmde bureaustoel konden plaatsnemen. Daarbij ging ook het energieverbruik met 35% omlaag.

Er zijn maar weinig interventies in het gebouw zelf die zo’n hoge energiebesparingen opleveren en/of dekens, zouden de besparingen nog veel groter kunnen zijn.

Een andere manier om de potentiële energiebesparing te bestuderen is uitrekenen hoeveel energie het vraagt om een kruik te vullen en dat te vergelijken met het verbruik van een centraal verwarmingssysteem. Omdat kruiken uit rubber en PVC slechts tot twee-derde gevuld kunnen worden voor veilig en comfortabel gebruik, ga ik van een iets groter model uit (3L) dat een werkelijke capaciteit heeft van 2 liter. Dat maakt de berekening ook geldig voor warntebronnen die helemaal gevuld kunnen worden, zoals de Japanse yutanpo.

Er is 4200 joule nodig om 1 liter water 1° op te warmen. Twee liter water van 10° naar 60° brengen kost dus 420 kilojoule of 116,7 wattuur. Ter vergelijking: het gemiddeld energieverbruik in een Belgisch huishouden bedraagt 20.000 kilowattuur aan aardgas per jaar.

Ervan uitgaande dat een gemiddeld huishouden 6 maanden per jaar verwarmt, komt het dagelijkse verbruik neer op 109,6 kWu. Met die hoeveelheid energie kan je maar liefst 900 warmwaterkruiken per dag verwarmen – genoeg om de hele buurt warm te houden.

Stel dat vier gezinsleden elk twee kruiken tegelijkertijd gebruiken en die elke twee uur opnieuw verwarmen voor een totaal van 16 uur. Dan zou de totale energiekost nog steeds onder de 4 kWu liggen, bijna 30 keer lager dan het gemiddelde verbruik van een Belgisch gezin.

Hiermee wil ik niet suggereren dat de warmwaterkruik de centrale verwarming integraal moet vervangen. De korte en milde winters hier in Barcelona maken dat wel heel goed mogelijk, omdat mijn onverwarmde appartement zelden of nooit kouder wordt dan 12°C.

In België en Nederland kunnen warmwaterkruiken gecombineerd worden met een CV-systeem. De kruiken creëren eilandjes van thermisch comfort voor activiteiten met een laag metabolisme, terwijl de rest van de ruimte comfortabel is om doorheen te bewegen en fysiek actief te zijn.

Veiligheid

Warm water is een veiliger warmtemedium dan hete kolen uit het vuur, maar daarom niet zonder risico. De instructies stellen meestal dat er geen kokend water mag gebruikt worden, en dat is zeer zinnig advies, maar water hoeft niet te koken om gevaarlijk te zijn. Water dat warmer is dan 60 graden kan je verbranden en zware verwondingen veroorzaken.

Het is daarom aangeraden om alleen heet water van de kraan te gebruiken, of op een andere manier de temperatuur beneden die grens te houden. Zestig graden is warm genoeg om je te verwarmen en het enige voordeel van warmer water is dat je het minder snel opnieuw moet opwarmen.

Te heet water kan je op verschillende manieren verwonden. Ten eerste bestaat er altijd de kans dat je water op je handen morst tijdens het vullen van de kruik. Ten tweede kan een plastic of rubberen kruik beginnen lekken, vaak via de naad of de schroefdop. Tot slot, en dat is het slechtst denkbare scenario, kan een warmwaterkruik openscheuren en twee liter heet water over je lichaam uitstorten.

Dit soort ongelukken is zeldzaam omdat warmwaterkruiken volgens kwaliteitsstandaarden worden gemaakt. Maar ze komen voor, vooral als de kruik versleten is. Alle producten zijn de laatste jaren achteruit gegaan in kwaliteit, en de warmwaterkruik is geen uitzondering.

Om veilig gebruik te maken van rubber of PVC warmwaterkruiken bij hogere watertemperaturen, is het belangrijk om ze na een paar jaar gebruik te vervangen, en ze op de juiste manier op te bergen. Als je echt hogere watertemperaturen wilt gebruiken, zijn metalen warmwaterkruiken – met een hoes eromheen – de veiligste optie.

Als je de temperatuur echter onder 60°C houdt, is nat worden het ergste denkbare scenario. Als je PET-flessen gebruikt, moet je je zeker aan de maximumtemperatuur houden, want bij hogere temperaturen kunnen ze smelten. Bovendien mag een PET-fles niet worden gebruikt om uit te drinken nadat hij voor verwarming is gebruikt, omdat er door de hogere temperaturen chemicaliën in het water kunnen vrijkomen.

Waterverbruik & infrastructuur

Warmwaterflessen hebben ook een waterbron nodig. Het is mogelijk om hetzelfde water steeds opnieuw op te warmen, zodat het waterverbruik tijdens de levensduur van de fles tot een paar liter beperkt blijft. Dat is echter niet altijd de meest praktische oplossing. In moderne huishoudens kan warm water worden verkregen uit een elektrische waterkoker, een pan op het fornuis, of de warmwaterkraan.

Warm kraanwater is weliswaar de veiligste bron voor een warmwaterkruik, maar als het water eenmaal is afgekoeld, is er geen manier om het weer in de leidingen te krijgen om opnieuw op te warmen. Bovendien duurt het even voordat het water op temperatuur is, wat betekent dat er meer dan twee liter water wordt verbruikt.

Zelfs een iets lagere douchefrequentie levert gemakkelijk het water en de energie op voor continu gebruik van de warmwaterkruik.

Het gebruik van een elektrische waterkoker – of een pan op het fornuis – maakt het makkelijk om hetzelfde water steeds opnieuw te gebruiken, maar het kent ook enkele problemen. Ten eerste, als je waterkoker geen programmeerbare watertemperatuur heeft, moet je ervoor zorgen dat het water niet te heet wordt. Ik los dit op door de sonde van een digitale thermometer in de waterkoker te hangen terwijl ik het water opwarm.

Ten tweede, als je het water uit rubberen warmwaterkruiken opnieuw verwarmt, kan de waterkoker (of pot) niet langer worden gebruikt om water voor menselijke consumptie te verwarmen. Het zal namelijk slecht smaken. Je gebruikt dus ofwel een aparte waterkoker voor gebruik met warmwaterflessen, of je verwarmt het water in de enige huishoudelijke waterkoker en giet het na gebruik weg.

Zelfs als het water niet voor andere doeleinden wordt hergebruikt (zoals het besproeien van de planten) is de verspilling vrij beperkt. De gemiddelde douche verbruikt genoeg water om 37 warmwaterkruiken te vullen.

Het energieverbruik van de gemiddelde douche komt dan weer overeen met het energieverbruik voor het verwarmen van 17 warmwaterkruiken (die water gebruiken met een hogere temperatuur dan een douche). Bijgevolg levert zelfs een iets lagere douchefrequentie je gemakkelijk het water en de energie voor een continu gebruik van warmwaterkruiken.

Koudwaterkruiken

Waterkruiken kunnen ook worden gebruikt om te koelen. In dat geval worden ze gevuld met koud water of in de diepvriezer gelegd. Het koelen van mensen is veel energie-efficiënter dan het koelen van ruimtes. Ik heb geen airconditioning en vertrouw volledig op ventilatoren en “koudwaterflessen” in de zomer, wanneer de temperatuur hier meestal boven 30°C is. Ik gebruik koudwaterflessen op dezelfde manier als warmwaterflessen – ze gaan in het bed, onder mijn voeten, of achter mijn rug.

Om te koelen gebruik ik plastic PET-flessen, geen rubberen waterflessen, want die worden hard en broos in diepvriezer. Denk eraan de fles niet helemaal te vullen – water zet uit als het bevroren is – en de fles in een beschermhoes te doen om ijsbrand te voorkomen. Houd er ook rekening mee dat ze een beetje nat worden aan de buitenkant als het ijs smelt – hoewel dit effect de koeling alleen maar versterkt. Net als warmwaterflessen werken koudwaterflessen zowel buitenshuis als binnenshuis.